Na temat zakazu konkurencji powstały tomy stron papierowych i terabajty internetowych, a mimo to na tym tle ciągle dochodzi do nieporozumień i konfliktów stron zainteresowanych. Wielu prawników mnoży złote rady jak skutecznie obejść zakaz lub też, jak skutecznie zamieścić w umowie postanowienia, aby chroniły przedsiębiorcę. Z naszego doświadczenia wynika, że obie strony tego stosunku prawnego mają ogromne problemy by poprawnie, skutecznie i zgodnie z prawem sprecyzować w umowie zakaz konkurencji.
Pisaliśmy już o tej materii na naszym blogu w artykule: Zakaz konkurencji w umowie o dzieło i zlecenia
Nie chcesz czytać całego artykułu? Zapoznaj się z naszym podsumowaniem na start:
- Umowa o zakazie konkurencji wciąż sprawia wiele problemów z odpowiednim jej przygotowaniem. Taka umowa powinna zostać zawarta została w formie pisemnej – niekoniecznie jednak musi być ona odrębnym dokumentem od np. umowy o pracę czy b2b.
- Wiele zależy od rodzaju współpracy – swoboda uregulowania zakazu konkurencji będzie dużo szersza w kontraktach cywilnoprawnych, niż w umowie o pracę, gdzie pewne elementy ogranicza Kodeks Pracy.
- Im precyzyjniej, tym lepiej – dokładne określenie zakresu podmiotowego i przedmiotowego tego, czym jest „działalność konkurencyjna” przemawia na korzyść stron. Powinna być to działalność w podobnym przedmiocie, co działalność, której podejmuje się pracownik/współpracownik. Strony mają swobodę wyznaczenia zakresu i powołania wyjątków w razie potrzeby.
- Bardzo ważne jest również określenie czasu obowiązywania – zwykle jest to czas podejmowania współpracy. Oprócz tego możliwe jest wydłużenie zakazu o okres po współpracy, ale musi być on zasadny. W przypadku pracownika, dodatkowo za ten okres musi przysługiwać odszkodowanie pieniężne.
- Ważnym elementem jest zastrzeżenie odpowiednich kar umownych, które ułatwią dochodzenie należności w przypadku naruszenia zakazu. Uzyskanie odszkodowania według zasad ogólnych wiąże się ze zdecydowanie dłuższym procesem sądowym, wraz z długotrwałym wyliczaniem wysokości odszkodowania.
Dzisiaj reasumpcja tego artykułu o nowe trendy orzecznictwa i aspekty wzięte z naszego kancelaryjnego doświadczenia.
Z doświadczenia wiemy, że niektóre elementy umów przysparzają szczególnych trudności, co w konsekwencji może spowodować nieważność wszystkich postanowień o zakazie konkurencji.
Umowa o zakazie konkurencji może być zawarta:
- między pracodawcą i pracownikiem;
- między przedsiębiorcami;
- między przedsiębiorcami a osobami fizycznymi w ramach umów cywilnoprawnych;
- między spółkami a wspólnikami czy członkami organów zarządczych;
Mimo pewnych różnic wynikających z rodzaju stosunku prawnego, który stanowi źródło danego zakazu konkurencji, umowy te wykazują wspólne cechy, których prawidłowe uregulowanie gwarantuje ich poprawność, ważność i ochronę z jednej strony, a z drugiej brak uciążliwości i eliminacji z rynku pracy czy usług.
Zatem poniżej znajdziecie wyjaśnienie podstawowych pojęć, skutki prawnych ich nieprawidłowego określenia w umowie o zakazie konkurencji i praktyczne porady.
1. Ważne informacje ogólne.
Umowa o zakazie konkurencji musi być zawarta pisemnie. Brak pisemnej umowy czyni ją bezwzględnie nieważną. Może być zawarta odrębną umową lub jako część umowy zasadniczej (o pracę, zlecenie, o dzieło, kontraktu menedżerskiego itp.).
Wadliwość umowy w zakresie formy nie może być usunięta poprzez późniejsze potwierdzenie jej warunków na piśmie. Oczywiście na równi z formą pisemną traktowane jest złożenie oświadczenia woli w postaci elektronicznej z podpisem elektronicznym czy kwalifikowanym certyfikatem.
Pisemna forma zastrzeżona jest również dla wszelkich zmian umowy.
Umowa o zakazie konkurencji, żeby prawidłowo działała powinna być precyzyjna, a jej postanowienia nie mogą obciążać nadmiernie jednej ze stron.
2. Swoboda umów i jej granice.
W umowach związanych ze stosunkiem pracy stosuje się zasady, określone dość precyzyjnie w Kodeksie Pracy. Ustawodawca w kodeksie wskazuje czego może dotyczyć zakaz, wprowadza również ograniczenia w umowach po zakończeniu stosunku pracy (odszkodowanie dla byłego pracownika czy kryterium dostępu do ważnych informacji).
W przypadku umów opartych na innych stosunkach współpracy, swoboda zawierania umów jest bardziej płynna, co nie oznacza że jest nieograniczona. Takimi cezurami są z pewnością zasady współżycia społecznego, zasady słuszności i sprawiedliwości. Precyzując zakaz należy kierować się interesem obu stron.
Przykładem obowiązku wyważenia interesu stron jest sytuacja, w której nie określono ekwiwalentu za powstrzymywanie się od działalności konkurencyjnej po ustaniu stosunku prawnego.
Brak takiego odszkodowania przy umowach cywilnoprawnych jest kwestią umowną między stronami. Jednak w niektórych przypadkach taki zakaz konkurencji po zakończeniu umowy np. przy wąskiej specjalizacji współpracownika, który wykluczałby go praktycznie z rynku pracy i usług może zostać uznany za sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, a to prowadzi do nieważności przynajmniej części, jeśli nie wszystkich postanowień o zakazie konkurencji.
Pamiętaj! Umowy pisze się nie na czas pokoju, a na czas “wojny”.
3. Działalność konkurencyjna.
Określenie tego elementu jest niezbędne w umowie. Prawidłowy opis w umowie działalności konkurencyjnej powoduje, że nie rodzą się wątpliwości co do zakresu przedmiotowego i podmiotowego obowiązywania zakazu.
Działalność konkurencyjna nie jest zdefiniowana w żadnym akcie prawnym.
Posiłkowo można przytoczyć definicję czynu nieuczciwej konkurencji. Zgodnie z Ustawą o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, czynem nieuczciwej konkurencji jest działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża lub narusza interes przedsiębiorcy lub klienta. W szczególności dotyczy to ujawnienia tajemnicy przedsiębiorstwa.
Na gruncie prawa cywilnego wyjaśnień tego pojęcia szukamy w bogatym orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego.
Sąd Najwyższy uznał, że konkurentem na rynku jest każde przedsiębiorstwo, które ma ten sam przedmiot działalności lub przedmiot podobny (o charakterze substytucyjnym) (vide: Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2013 r. II PK 166/12).
Sąd Najwyższy w Wyroku z 13 grudnia 2018 roku sygn. akt I PK 182/17 stwierdził, że:
Dla istnienia stosunku konkurencyjności wystarczy choćby częściowe pokrywanie się zakresów działalności i dlatego rodzaje działalności zakazanej oraz zakres zakazanych działań konkurencyjnych powinny być określone (skonkretyzowane) w zawartej przez strony w formie pisemnej umowie o zakazie konkurencji. Każdorazowo należy oceniać, jaka była treść umowy o zakazie konkurencji, zarówno wyartykułowana wprost w zawartej umowie jak i wynikająca ze zgodnego ustalenia jej zakresu przez strony.
Określenie zakresu zakazu konkurencji powinno być skonkretyzowane i nie może ograniczać się do powołania w umowie ogólnej formuły ustawowej albo do odwołania się ogólnie do przedmiotu działalności pracodawcy.
Stopień konkretyzacji zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy może być różny w zależności od tego, jakie stanowisko pracy zajmował były pracownik w okresie zatrudnienia u byłego pracodawcy i jaki w związku z tym miał dostęp do szczególnie ważnych informacji. Dlatego dla oceny, czy zakres przedmiotowy zakazu konkurencji został wystarczająco sprecyzowany, może mieć znaczenie okoliczność, czy sposób określenia zakresu tego zakazu umożliwiał byłemu pracownikowi ustalenie – bez nadmiernego wysiłku i w oparciu o dostępne mu dane – zakresu obowiązków nałożonych na niego klauzulą konkurencyjną. Pracodawca nie może bowiem pozostawiać pracownika w niepewności co do tego, jaki jest zakres związania go zakazem prowadzenia działalności konkurencyjnej.
Pamiętaj! Przy określaniu obowiązków w umowie precyzja powinna iść w parze z prostotą.
Analiza tych orzeczeń prowadzi do wniosku, że prawidłowe określenie działalności konkurencyjnej w każdym indywidualnym stosunku prawnym jest istotne z punktu widzenia ochrony interesów jak i praw i obowiązków strony zobowiązanej.
4. Zakres umowy zakazu konkurencji.
Zakres konkurencji powinien być zawarty jak najbardziej precyzyjnie np. poprzez wskazanie jakie czynności stanowią działalność konkurencyjną, zasięg terytorialny, wskazanie przedmiotu działalności, formy działalności. To dookreślenie, o którym mowa również w powołanych wyżej orzeczeniach jest istotna. Jeśli zakaz jest zbyt szeroki może doprowadzić do kwestionowania ważności umowy co do zasady.
Pamiętaj! W Umowie o zakazie konkurencji nie można zakazać wszelkiej działalności.
Porozmawiaj z ekspertem
Stoisz przed wyzwaniem? Szukasz najlepszego rozwiązania dla swojego problemu, który opisałem w tym artykule? Sprawdź, czy jestem w stanie Ci pomóc.
Napisz do mnie poprzez poniższy formularz i umów się na rozmowę.
Uzupełnij poniższy formularz, jeżeli np.:
- masz pytania z zakresu o którym pisałem w tym artykule,
- szukasz najlepszego rozwiązania dla swojego problemu,
- chcesz wiedzieć, jak wygląda współpraca z nami, terminy oraz koszty.
Pierwszy kontakt jest bezpłatny i ma on na celu ustalenie zakresu potencjalnej naszej pomocy oraz Twoich pytań i wątpliwości.
Po przesłaniu formularza skontaktujemy się z Tobą w ciągu 24h w celu ustalenia dalszych szczegółów.
Przed wysłaniem wiadomości zapoznaj się z naszą Polityką prywatności.
5. Czas obowiązywania zakazu.
Wskazanie ram czasowych zakazu konkurencji jest jednym z podstawowych elementów umowy i jego brak skutkuje nieważnością umowy.
Przepisy nie określają odgórnie ram czasowych obowiązywania zakazu konkurencji.
Właściwym jest określanie konkretnych dat (od do) lub długości czasu (w miesiącach czy latach).
Część umów zawiera się tylko na okres trwania umowy. Niekiedy wskazuje się ile czasu po wygaśnięciu danego stosunku prawnego obowiązuje zakaz. Tu też jest niezbędna precyzja. Umowa o zakazie konkurencji na „czas nieokreślony” jest nieważna.
Pamiętaj! Nieproporcjonalny do istniejącego zagrożenia, bardzo długi czas obowiązywania zakazu może być uznany za niedopuszczalny (sprzeczny z zasadami współżycia lub istotą stosunku prawnego).
6. Określenie odpowiedzialności za naruszenie.
Kolejny nie mniej ważny niż pozostałe element dotyczy skutków naruszenia zakazu konkurencji. Prawidłowe określenie odpowiedzialności naruszyciela zakazu konkurencji powinno włączyć mechanizmy ograniczające negatywne skutki dla uprawnionego np. rozwiązanie umowy bez zachowania okresu wypowiedzenia, naprawienie szkody na zasadach ogólnych czy ustalenie kar umownych.
Ten element umowy choć istotny z punktu widzenia włączenia tych właśnie umownych mechanizmów chroniący przedsiębiorcę w momencie wystąpienia skutków naruszenia, nie jest obligatoryjny. Brak szczególnych postanowień w tej płaszczyźnie nie spowoduje bezkarności. Niezgodne z zakazem konkurencji zachowanie zobowiązanego (czy to pracownika czy kontrahenta) włączy również ustawowe mechanizmy odpowiedzialności, czy to na zasadach ogólnych, czy z ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.
Jednak warto pamiętać o zawarciu szczególnych postanowień w tym zakresie, dlatego że udowadnianie szkody, wysokości, jej adekwatnego związku przyczynowo skutkowego jest czasochłonny i skomplikowany, co powoduje rozciągnięcie w czasie rekompensaty dla poszkodowanego.
Pamiętaj! Jeśli uprawniony przedsiębiorca nie wywiązuje się ze swoich obowiązków wynikających z umowy np. w zapłacie odszkodowania za powstrzymywanie się od działań konkurencyjnych, to zapisy te przestają obowiązywać.
7. Jak to jest z tym ekwiwalentem po zakończeniu umowy.
W umowach opartych na stosunku pracy, kodeks precyzyjnie określa prawa i obowiązki pracodawcy i pracownika w zakresie zakazu konkurencji po zakończeniu umowy. Umowa o zakazie konkurencji z pracownikiem po ustaniu stosunku pracy jest umową wzajemną. Pracownik zobowiązuje się przez określony czas powstrzymywać się od konkurencyjnych działań, w zamian za odszkodowanie wypłacane mu przez pracodawcę.
Pamiętaj! Brak odszkodowania za powstrzymywanie się po zakończeniu stosunku pracy skutkuje nieważnością umowy lub wyłączeniem jej obowiązywania w tym zakresie.
W umowach między przedsiębiorcami, umowach zlecenie, czy też o dzieło ta część umów, może być skonstruowana inaczej niż w umowie o pracę.
Nie ma bezwzględnej konieczności zawierania postanowień o odszkodowaniu po zakończeniu takiej umowy. Brak takiego postanowienia nie skutkuje jej nieważnością. Takie stanowisko kształtuje się w ostatnich latach w linii orzeczniczej sądów powszechnych i Sądu Najwyższego, które precyzują, że umowy takie są wyrazem zgodnej woli stron opartej na swobodzie zawierania umów.
Jednak czasami, szczególnie przy umowach zlecenie czy o dzieło z osobami fizycznymi nie prowadzącymi działalności gospodarczej, sądy odwołują się do unormowań kodeksu pracy, upatrując się (często słusznie) że taki stosunek cywilnoprawny zastępuję stosunek pracy. Wówczas brak takiego ekwiwalentu w umowie, może doprowadzić do nieważności postanowień o zakazie konkurencji.
Pamiętaj! Żadna umowa nie może prowadzić do rażącego pokrzywdzenia jednej ze stron.
8. Czyny nieuczciwej konkurencji
Nawet jeśli umowa jest nieprecyzyjna, lub okaże się w części nieważna, lub po prostu nie została zawarta nie oznacza to, że pracownik czy współpracownik nie ponosi odpowiedzialności za swoje działania. Jego działania mogą stanowić czyny nieuczciwej konkurencji, co rodzi odpowiedzialność na zasadach ogólnych lub nawet odpowiedzialność karną.
Przykłady czynów nieuczciwej konkurencji: ujawnienie tajemnicy przedsiębiorstwa, nakłanianie pracowników lub współpracowników przedsiębiorcy do niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków, wyrządzenie szkody lub nakłanianie do wyrządzenia szkody w celu przysporzenia korzyści sobie lub osobie trzeciej, nakłanianie klientów przedsiębiorcy do rozwiązania umowy lub nienależytego jej wykonania celem przysporzenia sobie lub osobie trzeciej korzyści.
Podsumowanie
Umowa o zakazie konkurencji musi precyzyjnie i prosto określać prawa i obowiązki stron. Jej wyważona treść oraz poprawna konstrukcja jest podstawą ważności postanowień i możliwości ich wyegzekwowania. Zbyt rygorystyczna umowa może prowadzić do podejmowania przez zobowiązanych działań zmierzających do jej obejścia, a ustanowienie zbyt wysokości wymogów zniechęcić utalentowanych specjalistów do podejmowania z przedsiębiorcą współpracy. Dbanie o swoje interesy wcale nie oznacza nadmiernej uciążliwości postanowień umowy. Podstawą umów o zakazie konkurencji jest precyzyjne i prawidłowe jej skonstruowanie, do którego potrzeba doświadczonych specjalistów.
Artykuł powstał przy współpracy zespołu kancelarii Creativa.